sanktuaria w Polsce

Przeworsk
Franciszek Mróz

Przeworsk jest niewielkim miastem w województwie podkarpackim, przy międzynarodowej drodze Medyka - Zgorzelec, 35 km na wschód od Rzeszowa. Miejscowość słynie z sanktuarium Bożego Grobu. W miejscowym kościele parafialnym pw. Ducha Świętego, należącym niegdyś do znamienitego zakonu bożogrobców, znajduje się bowiem unikatowa w skali kraju kaplica Bożego Grobu.

Zbudowana w XVII wieku jest nie tylko świadectwem wielkiego udziału bożogrobców w zwyczaju budowania Bożych grobów w Polsce i cennym zabytkiem architektury, ale przede wszystkim miejscem kultu tajemnicy zmartwychwstania Jezusa Chrystusa.

Kościół bożogrobców Świętego Ducha

Początki parafii i kościoła parafialnego w Przeworsku sięgają XIV wieku. Erygowano tutejszą parafię 28 kwietnia 1393 roku, a biskup przemyski Maciej powierzył ją pod zarząd Kanonikom Regularnym Stróżom Grobu Jerozolimskiego, których w Polsce nazywano bożogrobcami lub od głównej polskiej siedziby klasztoru w Miechowie - miechowitami. W owym czasie istniał już w Przeworsku kościół św. Katarzyny, przy którym istniała parafia. Był on jednak prawdopodobnie za mały dla wzrastającej liczby wiernych. Dlatego kilkadziesiąt lat po powstaniu parafii, w 1430 roku, bożogrobcy rozpoczęli w zachodniej części Starego Miasta budowę obecnego kościoła. Nową świątynię ukończono w 1470 roku, a trzy lata później została ona konsekrowana i otrzymała tytuł Ducha Świętego. Historię przeworskiego konwentu bożogrobców zapoczątkował prepozyt Bartłomiej Mazowiecki, a zamknął w 1846 roku trzydziesty czwarty prepozyt Kasper Mizerski. Wówczas rząd austriacki zlikwidował konwent miechowski, a kościół przeworski zmienił w diecezjalny z tytułem prepozytury.

Staraniem ks. prał. Adama Ablewicza, proboszcza parafii w Przeworsku w latach 1964-1989, Ojciec Święty Jan Paweł 11 29 grudnia 1982 roku nadal kościołowi Ducha Świętego tytuł bazyliki mniejszej. Obecnie proboszczem parafii jest ks. dr. Stanisław Szatankiewicz, który jest członkiem duchowym reaktywowanego Zakonu Rycerskiego Stróżów Bożego Grobu Jerozolimskiego. Sanktuarium Bożego Grobu w Przeworsku w Roku Jubileuszowym 2000 zostało ustanowione przez biskupa diecezji przemyskiej ks. Józefa Michalika kościołem stacyjnym.

Kościół jest monumentalną, potężną budowlą gotycką, otoczoną murami obronnymi i zabudową klasztorną. Został zbudowany z cegły, zewnątrz nietynkowany i ozdobiony zendrówką układaną w romby i krzyże. Jest on orientowany, z przylegającą od strony zachodniej potężną wieżą główną wysokości 40 m, na której widnieje podwójny, tzw. patriarchalny krzyż - godło bożogrobców. Wnętrze jest przestronne i odznacza się jasnością i lekkością. Prezbiterium zdobią stalle z XVIII wieku i przepiękny wielki ołtarz w stylu baroku toskańskiego, zbudowany w 1693 roku za ks. Franciszka Chodowicza. Ma on bogatą dekorację roślinną i figuralną (główki aniołków, chmury i winne grono), otaczającą centralną postać Chrystusa rozpiętego na krzyżu.

Po bokach znajdują się dwie naturalnej wielkości złocone figury: św. Jakuba Apostoła i św. Augustyna, patronów zakonu bożogrobców. W styczniu 2000 roku ołtarz został poddany gruntownej konserwacji, która trwała ponad rok. Czterosprzęsłową nawę główną oddziela od prezbiterium bogato złocona tęcza, której centralnym punktem jest barokowy krucyfiks wsparty na kuli ziemskiej; po obu stronach zawieszono narzędzia Męki Pańskiej. Do cennych zabytków w kościele należą: spiżowa chrzcielnica z 1400 roku, ambona z początku XVIII wieku, siedem epitafiów nagrobkowych, obrazy, a także naczynia liturgiczne z XVII i XVIII wieku. Największym skarbem kościoła jest jednak kaplica Bożego Grobu - umiłowane miejsce modlitwy parafian i wiernych z okolicy Przeworska.

Kaplica Grobu Pańskiego

Kaplica Bożego Grobu została dobudowana do północnej nawy kościoła na przełomie XVII i XVIII wieku. Jest w stylu barokowym, z kopułą opatrzoną wysmukłą latarnią. Jej duże rozmiary (13 m długości, 12 m szerokości i 27 m wysokości) oraz podciągnięcie wysoko murów w formie drugiej kondygnacji to celowy zamiar budowniczych-bożogrobców, którzy zaplanowali umieścić tu na wzór macierzystego klasztoru w Miechowie kopię jerozolimskiego Grobu Chrystusa. Wystrój kaplica zawdzięcza przede wszystkim dwóm prepozytom: ks. Franciszkowi Chodowiczowi i ks. Józefowi Fabianiemu.

Do wnętrza prowadzą odrzwia z czarnego marmuru dębnickiego, na których w górnej części znajduje się napis będący fragmentem proroctwa Izajasza: Et erit sepulchrum eius Gloriosum (Iz 11,10 według Wulgaty; tłum polskie: .../ sławne będzie miejsce jego spoczynku). Przejście zamyka barokowa krata o motywach roślinnych. W centralnej części kaplicy znajduje się murowana kopia Bożego Grobu z Jerozolimy. Składa się ona z dwóch części: malutkiego przedsionka zwanego kaplicą Anioła, właściwej komory grobowej, którą od strony zachodniej zamyka półkolista apsyda. Ściany zewnętrzne dzieli 14 pilastrów: 10 na części mieszczącej właściwy grób oraz 4 na przedsionku. Komora grobowa jest znacznie szersza i posiada mensę ołtarzową, na której podczas obchodów Wielkiego Tygodnia jest umieszczana figura zmarłego Chrystusa. Na ścianie zewnętrznej grobu został wkomponowany złoty relikwiarz w kształcie krzyża jerozolimskiego, który zawiera kamień z Grobu Chrystusa w Jerozolimie.

Najprawdopodobniej wzorem dla przeworskiej kopii Sepulchrum Domini był relikwiarz w kształcie Grobu jerozolimskiego podarowany kard. Andrzejowi Batoremu, ówczesnemu generałowi bożogrobców, przez Karola Boromeusza w 1584 roku, podczas pobytu Batorego w Rzymie. Relikwiarz ten odzwierciedla wygląd Grobu Pańskiego w Jerozolimie po renowacji dokonanej w 1555 roku przez franciszkanów. Należy więc przypuszczać, że przeworska budowla odzwierciedla stan architektoniczny Grobu jerozolimskiego po wspomnianej renowacji.

Przy ścianach bocznych w kaplicy znajdują się dwa ołtarze: Chrystusa Ukrzyżowanego ze srebrną koroną z przełomu XVII i XVIII wieku i Matki Bożej Pani Przeworskiej z XVIII wieku. Oba zostały odremontowane podczas renowacji kaplicy w 1968 roku. Obok drzwi wejściowych wiszą dwa obrazy z XVI wieku. Jeden przedstawia Zdjęcie z krzyża, drugi Złożenie do grobu. W trakcie prac renowacyjnych, przeprowadzonych w latach sześćdziesiątych XX wieku, odkryto polichromię na całej północnej ścianie kaplicy, przedstawiającą zmartwychwstałego Chrystusa. Stanowi ona piękne tło dla Grobu Pańskiego, podkreślając jednocześnie wymowę teologiczną Grobu jako miejsca zmartwychwstania.

Grób Chrystusa

Głównymi krzewicielami kultu Bożego Grobu w Przeworsku byli bożogrobcy. Właśnie owi zakonnicy na terenie całej Europy prowadzili liczne hospicja przeznaczone również dla pielgrzymów podążających do Jerozolimy oraz innych sanktuariów. W swych znaczniejszych domach klasztornych kanonicy sami organizowali „zastępcze” sanktuaria pielgrzymkowe wokół kaplic Grobu Pańskiego i relikwii Drzewa Krzyża Świętego. Często otrzymywały one odpusty zbliżone do tych, które miała Bazylika Grobu Chrystusa w Jerozolimie. Takim sanktuarium był przez wieki przeworski kościół parafialny z kaplicą Bożego Grobu. Należy zaznaczyć, że wśród wielu świątyń na terenie Polski, należących niegdyś do bożogrobców, tylko w trzech zachowały się kaplice Grobu Pańskiego (poza Przeworskiem w bazylice Grobu Bożego w Miechowie i w kościele św. Apostołów Piotra i Pawła w Nysie).

Bożogrobcy propagowali w Przeworsku kult Bożego Grobu, kładąc obok wątku pasyjnego szczególny akcent na zmartwychwstanie Chrystusa. Widoczne to jest, zwłaszcza kiedy prześledzimy ich liturgię Triduum Paschalnego i Niedzieli Grobu Pańskiego obchodzonej jako święto tytularne zakonu. Prowadzili też w przeworskiej parafii i okolicy ożywioną działalność duszpasterską, charytatywną i oświatową. Przez cztery wieki organizowali pielgrzymki do Bożego Grobu wzbogacone licznymi odpustami, tymi samymi, które zyskiwali pielgrzymi podążający do Grobu Chrystusa w Jerozolimie. Ten ruch pielgrzymkowy został zahamowany za rządów cesarza Józefa II, gdy Przeworsk znalazł się pod zaborem austriackim, bowiem w 1819 roku zakon bożogrobców uległ kasacji.

Oprócz bożogrobców kult Grobu Pańskiego w Przeworsku rozpowszechniało Bractwo Grobu Chrystusowego (Confraternitas Sancti Sepulchri), zatwierdzone w 1659 roku przez papieża Aleksandra VII. Głównym jego celem było rozpamiętywanie tajemnicy Męki Pana Jezusa, a zwłaszcza złożenia Jego Ciała do grobu. Członkowie bractwa byli zobowiązani przystąpić do spowiedzi i Komunii św. w każdą ostatnią niedzielę miesiąca. Spowiedź ta była połączona z zyskaniem odpustu zupełnego. W każdy piątek brali udział w nabożeństwie za zmarłych członków bractwa. We wszystkie niedziele, począwszy od Wielkanocy, aż do ostatniej niedzieli roku kościelnego, członkowie konfraterni uczestniczyli we Mszy św. wotywnej o zmartwychwstaniu Pańskim, a raz w miesiącu w procesji do Grobu Pańskiego. Ich obowiązkiem było także odmawianie w domu lub w kościele Godzinek o Grobie Chrystusa, ułożonych na wzór Godzinek o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny.

Po śmierci ostatniego członka zakonu bożogrobców, proboszcza przeworskiego ks. Kaspra Mizerskiego, w 1846 roku, duszpasterstwo w parafii przejęli księża diecezjalni. Od tego momentu kult Grobu Chrystusa w Przeworsku został zredukowany do pobożności prywatnej. Kaplica Bożego Grobu została wówczas zamknięta, a nieodwiedzana przez parafian - niemal zapomniana. Dopiero w 1968 roku, dzięki ks. prał. Adamowi Ablewiczowi, nastąpiło ożywienie kultu Bożego Grobu w Przeworsku. Z jego inicjatywy dokonano gruntownej renowacji kaplicy i przywrócono właściwą rangę kultowi Grobu Pańskiego.

Współczesne sanktuarium

20 kwietnia 1969 roku, po całodziennej adoracji Najświętszego Sakramentu w kaplicy Bożego Grobu, bp Ignacy Tokarczuk, ordynariusz przemyski, po ponad 120 latach przerwy dokonał inauguracji święta Grobu Pańskiego, znów obchodzonego corocznie, tak jak w czasach bożogrobców, w drugą niedzielę po Wielkanocy.

Przebieg tego święta jest następujący: po prymarii Najświętszy Sakrament zostaje wystawiony w Bożym Grobie, po czym rozpoczyna się całodzienna adoracja zakończona po południu uroczystą procesją rezurekcyjną i Mszą św. Procesja rozpoczyna się w kaplicy Bożego Grobu od kilkuminutowej adoracji Najświętszego Sakramentu. W tym czasie miejscowy chór parafialny „Echo”, który obchodził w 1998 roku stulecie działalności, wykonuje starą antyfonę Gloria Tibi Trinitas, którą w czasie procesji rezurekcyjnej śpiewali także bożogrobcy. Następnie, po okadzeniu Najświętszego Sakramentu, kapłan, biorąc monstrancję, intonuje staropolską pieśń wielkanocną Wesoły nam dziś dzień nastał. Wraz z tym śpiewem rozpoczyna się procesja wokół świątyni. Podczas trzykrotnego obejścia kościoła wierni wraz z chórem śpiewają pieśni wielkanocne. Kiedy procesja wchodzi do kościoła, chór śpiewa Zmartwychwstał Pan prawdziwie. Procesję kończy błogosławieństwo Najświętszym Sakramentem, po czym rozpoczyna się Msza św.

Największa liczba pielgrzymów nie tylko z diecezji przemyskiej, ale także z różnych zakątków Polski przybywa do sanktuarium na nabożeństwa odprawiane w trakcie Triduum Sacrum. W Wielki Czwartek, po uroczystej Mszy św., Najświętszy Sakrament zostaje przeniesiony w procesji do tzw. ciemnicy, która znajduje się w kruchcie bazyliki, gdzie jest adorowany przez wiernych do północy.

Liturgia Wielkiego Piątku gromadzi co roku ogromne rzesze wiernych, a przewodniczy jej od kilkunastu lat bp Bolesław Taborski. Po Komunii św. rozpoczyna się procesja z Najświętszym Sakramentem do kaplicy Bożego Grobu. W półmroku świątyni, przy odgłosie kołatek, wiedzie ona przez trzy nawy kościoła, aby zakończyć się w kaplicy Grobu Pańskiego. Podczas procesji chór śpiewa pieśni o męce Pańskiej: Dokądże spieszysz, o Jezu zbolały, Pod Krzyżem, Ofiara krzyża i niezwykle wymowną Opadła święta głowa. Wśród asysty liturgicznej uwagę zwraca grupa pięciu starszych ministrantów, którzy niosą narzędzia Męki Pańskiej: drabinę, włócznie, gąbkę, oraz na trzech poduszkach: bicz, gwoździe z młotkiem i koronę cierniową. Podczas gdy procesja wchodzi do kaplicy Bożego Grobu, chór śpiewa Pasję wg św. Mateusza i pieśń Jeruzalem. Procesja kończy się odśpiewaniem przez biskupa modlitwy, po czym cała asysta z celebransem wraca do zakrystii, a wierni rozpoczynają śpiew wszystkich części Gorzkich żali. Od momentu zakończenia procesji światła w całym kościele są wygaszone - oświetlony jest jedynie Grób Pański. Adoracja Najświętszego Sakramentu wystawionego w ozdobnej monstrancji w kaplicy Grobu Bożego trwa w tym dniu do północy.

W Wielką Sobotę odbywają się przeworskie „obchody”. Od samego rana całe rodziny nawiedzają kaplicę Bożego Grobu. Tutaj zatrzymują się, aby oddać cześć Chrystusowi ukrytemu w Najświętszym Sakramencie.

Jak mówi ksiądz proboszcz Stanisław Szatankiewicz, „choć teraz nie ma tu bożogrobców, to obchód wokół »przeworskiej Jerozolimy« trwa do dziś”.

Przez cały rok do sanktuarium przybywają pielgrzymi. Codziennie, a zwłaszcza w piątki, wiele osób odprawia indywidualnie Drogę Krzyżową i uczestniczy w wieczornej Mszy św. Największą frekwencją cieszą się nabożeństwa Drogi Krzyżowej odprawiane w każdy piątek Wielkiego Postu. W każdą niedzielę Wielkiego Postu tłumy wiernych uczestniczą z kolei w nabożeństwie Gorzkich żali z kazaniem pasyjnym.

Przeworskie sanktuarium Bożego Grobu to przede wszystkim miejsce kultu męki i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Widoczne to jest zwłaszcza w okresie Wielkiego Postu oraz Wielkanocy, kiedy gromadzą się rzesze wiernych. Ksiądz proboszcz serdecznie zaprasza pielgrzymów, turystów i wszystkich pragnących pomodlić się w przeworskiej kaplicy Bożego Grobu, w której słowa: Nie ma Go tu, bo zmartwychwstał, jak zapowiedział (Mt 28,6) - nabierają szczególnej wymowy.

nasze trasy terminy kraje przeczytaj o naszych trasach