W przeddzień wykonania kary śmierci ukazała mu się Bogurodzica i poleciła, aby wykonał Jej wizerunek. Kiedy rano sędziowie ujrzeli dzieło, ułaskawili skazańca, w przekonaniu że to znak Opatrzności Bożej.

Miejscowy lud czcił figurę zawieszoną na drzewie, od którego wywodzi się nazwa miejscowości. Najstarszy dokument pisany pochodzi z 1473 roku i mówi o pielgrzymach przybywających tu z Mazowsza. Drugi dokument, z 1482 roku, mówi o istnieniu w Świętej Lipce kaplicy i o kapłanie przy niej. Pielgrzymowali tu mieszkańcy Prus Królewskich i pogranicznych ziem polsko-litewskich. W czasie reformacji Krzyżacy, po sekularyzacji ich zakonu, prześladowali pątników. W 1524 roku kaplica została zburzona, a figurka zaginęła. Być może została spalona, wrzucona do jeziora albo po prostu zniszczona. Pielgrzymom grożono śmiercią. Pomimo tych przeszkód i szykan ludność Warmii i Mazur przybywała na gruzy zniszczonej świątyni. Przychodzili nawet niektórzy protestanci. Tak było prawie przez sto lat.

W 1605 roku, dzięki staraniom Zygmunta III Wazy, przywrócono w księstwie pruskim wolność wyznania katolickiego. Sekretarz królewski Stefan Sadorski wykupił od protestantów ziemie świętolipskie i dzięki pomocy biskupa warmińskiego Szymona Rudnickiego wybudował nową kaplicę. W miejscu gdzie rosła święta lipa, posadzka została podwyższona. Ponownie do Świętej Lipki zaczęli przybywać pątnicy z bliższych i dalszych okolic.

Pod opieką jezuitów

W 1630 roku do pobliskiego Reszla przybyli jezuici. Wkrótce pobudowali tu kolegium i szkolę. Od początku przejęli opiekę nad Świętą Lipką. W roku 1681, wspierani fundacjami i ofiarami płynącymi z całej Polski, rozpoczęli budowę świątyni pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny. Wspaniałość kościoła możemy podziwiać do dnia dzisiejszego. Konsekrował go 15 sierpnia 1693 roku biskup warmiński Jan Stanisław Zbąski.

Ukończenie świętolipskiej świątyni na długo przed rozbiorami Polski miało ogromne znaczenie dla Mazurów. Tu bowiem przetrwało słowo Boże w języku polskim, tu przechowała się polska tradycja narodowa. Kazania w języku polskim były głoszone aż do 1938 roku, nawet w czasach, kiedy duszpasterstwo prowadzili księża niemieccy. Na uroczystości odpustowe przybywały dziesiątki tysięcy pielgrzymów. Mowa polska zamilkła dopiero podczas okupacji hitlerowskiej. Ale nie na długo! Już wiosną 1945 roku powrócili tu polscy jezuici. Nadal pielęgnowali kult maryjny i głosili Dobrą Nowinę w języku polskim - zarówno tym rodakom, którzy tam trwają od pokoleń, jak i przybyłym ze wschodnich rubieży.

Zabytek wysokiej klasy

Kościół w Świętej Lipce, zdaniem specjalistów, należy do najpiękniejszych zabytków barokowej architektury sakralnej w północno-wschodniej Europie. Zbudował go architekt Jerzy Ertly z Wilna, ozdobił wspaniałymi freskami M. Meyer z Lidzbarka. Znakomite organy o oryginalnym brzmieniu to prawdziwe dzieło sztuki J.J. Mosengela z Królewca. Grał na nich pochodzący z Warmii Feliks Nowowiejski, twórca muzyki do słów Roty Marii Konopnickiej: „Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród”. Świątynię otacza czworobok krużganków ze stacjami Drogi Krzyżowej z drugiej połowy XIX wieku. Na wprost bogatej fasady flankowanej dwiema smukłymi wieżami stoi tzw. Brama Zielona z pierwszej połowy XVIII wieku, bogato zdobiona liśćmi akantu - okaz sztuki kowalskiej Szwarca z Reszla.

Wnętrze świątyni trzynawowe, o układzie bazylikowym z emporami, wypełniają wspaniałe ołtarze. Główny, trzykondygnacyjny (19 m wysokości), jest dziełem rzeźbiarza i snycerza Krzysztofa Peukera. On też, wraz ze swoim mistrzem Dóblem, jest autorem ośmiu ołtarzy bocznych. W jednym z nich, w lewej nawie, znajduje się obraz Matki Bożej Bolesnej namalowany w 1699 roku przez nadwornego artystę króla Jana III Sobieskiego, Martina Altomon-tiego. Przy drugim filarze nawy głównej, naprzeciw ambony stoi pień lipy ze srebrną figurą Maryi z Dzieciątkiem. Według tradycji ustawiono ją w 1728 roku na tym samym miejscu, na którym przed wiekami rosła lipa. Ambona i konfesjonały także są utrzymane w stylu barokowym i zostały wykonane ze szlachetnych gatunków drewna.

Matka jedności chrześcijan

Uwagę widza zwraca przede wszystkim duży (140 x 208 cm) obraz w ołtarzu głównym. Wizerunek Bogurodzicy wykonał w Wilnie malarz flamandzki Bartłomiej Pens. Wzorował się na słynnym obrazie Madonny z rzymskiej Bazyliki Santa Maria Maggiore. Jezuici przywieźli dzieło w 1640 roku. Potem umieścili je w wielkim ołtarzu, chociaż nie był jeszcze wykończony (ufundował go bp Teodor Potocki). W ciągu pierwszych osiemnastu lat obecności obrazu w Świętej Lipce rektor kolegium jezuickiego odnotował około sześciuset cudownych uleczeń, nie mówiąc już o wewnętrznych uzdrowieniach duszy, których nie uwzględniają żadne statystyki.

Modlili się tu także królowie polscy - Jan Kazimierz i Jan III Sobieski, którego żona Maria Kazimiera ofiarowała dla sanktuarium własnoręcznie haftowany ornat; pielgrzymował tu również król Stanisław Leszczyński.

W czasach trudnych o Świętej Lipce mówiono, że jest tym dla Warmii i Mazur, czym Jasna Góra dla Polski centralnej i Ostra Brama dla Litwy. Dziś przybywają tu pielgrzymi i turyści nie tylko ze wszystkich regionów Polski, ale także z zagranicy. Najwięcej zaś z Niemiec, dokąd wyjechało wielu mieszkańców tych ziem nie tylko po wojnie, ale nawet jeszcze w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku.

Koronacja w 1968 roku

Wielki dzień przeżywała Święta Lipka 11 sierpnia 1968 roku, w niedzielę przed uroczystością Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Przybyto kilkudziesięciu biskupów i arcybiskupów z kardynałami Stefanem Wyszyńskim i Karolem Wojtyłą. Licznie zgromadziło się duchowieństwo diecezjalne i zakonne, przedstawiciele Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Akademii Teologii Katolickiej z Warszawy (obecnie UKSW), a także rzesze wiernych. Uroczystości koronacyjne rozpoczęły się już w sobotę. Sumę celebrował bp Jan Obłąk z Olsztyna. Po Apelu Jasnogórskim kazanie wygłosił mariolog bp Antoni Pawłowski z Włocławka. Niezapomniane wrażenie wywarła nocna procesja różańcowa do pięciu ołtarzy. Rozmodleni pielgrzymi z płonącymi świecami i lampionami wędrowali wśród lasów, pomiędzy błyszczącymi jeziorami. To był naprawdę wspaniały widok i niezwykłe przeżycie dla uczestników.

W niedzielę wczesnym rankiem została odprawiona Msza św. w obrządku wschodnim (dla grekokatolików). Następnie cudowny obraz został przeniesiony z bazyliki do ołtarza polowego. Procesję poprowadził bp Franciszek Jop z Opola, który też celebrował Najświętszą Ofiarę. Kazanie wygłosił bp Franciszek Musiel z Częstochowy. Po ingresie księży biskupów do świątyni i po przejściu na plac koronacyjny odbyło się powitanie dostojnych gości przez ordynariusza warmińskiego bp. Józefa Drzazgę. Zostały odczytane telegramy z Rzymu: od papieża Pawła VI z wyrazami modlitewnej łączności i apostolskim błogosławieństwem i od kard. Agostino Casarolego, ówczesnego sekretarza stanu Stolicy Apostolskiej, który podczas wcześniejszego pobytu w Polsce nawiedził to sanktuarium.

Sumie pontyfikalnej przewodniczył metropolita krakowski kard. Karol Wojtyła. Kazanie wygłosił Prymas Tysiąclecia, podkreślając doniosłe znaczenie świętolipskiego sanktuarium dla życia religijnego, społecznego i narodowego Warmii i Mazur, a także dla rozwoju idei ekumenizmu w naszym kraju. Zgromadzony lud śpiewał pieśni mszalne przy akompaniamencie orkiestry franciszkanów z Niepokalanowa. Aktu nałożenia złotych koron na skronie Jezusa i Maryi dokonali kardynałowie Stefan Wyszyński i Karol Wojtyła w asyście bp. Józefa Drzazgi i prowincjała jezuitów o. Władysława Janczaka. Po koronacji obrazu księża jezuici z Prowincji Wielkopolsko - Mazowieckiej Towarzystwa Jezusowego dokonali poświęcenia się Matce Bożej Swiętolipskiej jako swojej Patronce i Opiekunce. Akt ten odnawiają co roku w ostatnią niedzielę maja (odpust patronalny - Nawiedzenia NMP) oraz 11 sierpnia - w rocznicę koronacji.

Pielgrzymi i turyści

Kiedy ordynariuszem warmińskim został w 1979 roku bp Józef Glemp - obecny Prymas Polski - wprowadził zwyczaj tzw. pielgrzymki gwiaździstej do Świętej Lipki: z Reszla, Mrągowa i Kętrzyna, do której dołączają pątnicy z Giżycka, Węgorzewa i innych miejscowości mazurskich. Ważnym wydarzeniem dla sanktuarium było nadanie przez Ojca Świętego Jana Pawła II tytułu bazyliki mniejszej tamtejszemu kościołowi w 15. rocznicę koronacji obrazu.

W roku 1993 sanktuarium świętolipskie obchodziło 25. rocznicę koronacji. Srebrny jubileusz połączono z uroczystościami 750-lecia diecezji. Obchodom przewodniczył abp. Edmund Piszcz, metropolita warmiński. Z tej okazji przeprowadzono prace renowacyjne obiektu, najpierw osuszywszy cały teren. Dach przykryto blachą miedzianą, odrestaurowano figury Apostołów na frontowej części krużganków.

Sezon pielgrzymkowo-turystyczny trwa w Świętej Lipce właściwie pół roku. Od maja do września. Spotykają się tu także różne grupy modlitewne. W każdą środę jest odprawiana nowenna do Matki Bożej. Przed Mszą św. wieczorną są odczytywane podziękowania i prośby składane przez wiernych. W pierwsze czwartki miesiąca jest tzw. Godzina Święta w intencji powołań kapłańskich, zakonnych i misyjnych. Natomiast w pierwsze soboty jest celebrowana Msza św. ku czci Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny. Niedzielne Msze św. (w sezonie) są odprawiane o godzinie: 7.00, 8.45, 11.00, 14.00 i 18.00; w dni powszednie o 6.30,10.00, 12.00 i 18.00.

Dla miłośników muzyki sakralnej we wszystkie piątki lipca i sierpnia o godz. 20.00 jest okazja do posłuchania koncertów organowych w wykonaniu wybitnych wirtuozów z całej niemal Europy. W repertuarze jest również uwzględniana twórczość Feliksa Nowowiejskiego. Ponadto w każdą niedzielę i święto ma miejsce tzw. prezentacja organów od 10.30 do 16.30, a w dni powszednie od 9.30 do 17.30. Wspólnota księży jezuitów, na czele z proboszczem i kustoszem, serdecznie zaprasza wszystkich chętnych do odwiedzenia sanktuarium. Jest możliwość skorzystania z noclegu w domu pielgrzyma (80 miejsc) - po uprzednim zgłoszeniu.