Gdy Aleksander Jagiellończyk po śmierci ojca, króla Kazimierza, wstąpił na tron Polski, wybrał na swą rezydencję Wilno. Miasto było zagrożone najazdem Tatarów, król kazał je więc otoczyć murem obronnym na wzór krakowskiego. Jedną z pierwszych pięciu bram fortyfikacyjnych była Brama Ostra (potem jedną z dziewięciu, dziś jedyna zachowana) – od nazwy dzielnicy Ostry Koniec, zwana też Bramą Miednicką – od traktu prowadzącego do Miednik Królewskich. Nad wjazdem znajdował się skład broni i amunicji, a na drugim piętrze baszta obserwacyjna z oknami strzelniczymi. Bramę wymienił po raz pierwszy przywilej królewski z 6 września 1503 roku. Gdy w 1522 roku umieszczono w wileńskich basztach wizerunki świętych, w Ostrej Bramie, czyli w najsłabszym punkcie murów, bo położonym od strony południowo-wschodniej, zawsze najbardziej zagrożonym najazdami wroga ze wschodu, zainstalowano obraz Matki Bożej. W pierwszej połowie XVII wieku od strony miasta zawieszono nowy wizerunek Matki Bożej, z zewnątrz zaś obok herbu Obojga Narodów obraz Zbawiciela – Salwatora.

Autor obrazu Matki Bożej Ostrobramskiej nie jest znany, wiadomo tylko, że był z krakowskiej szkoły malarskiej. To mistrzowskie dzieło jest namalowane na dębowych deskach wysokości 2 m i szerokości 1,63 m. Maryja ma twarz pociągłą, głowę lekko pochyloną w prawo, smukłą szyję, oczy półprzymknięte, ręce skrzyżowane na piersiach. Głowę w białej chuście i ramiona Najświętszej Maryi Panny okrywa zielono-niebieski płaszcz, fałdzista tunika o zawiniętych rękawach jest czerwona, szyję osłania szal. Twarz Maryi o wielkiej sile wyrazu wydaje się żywa, zmienia się zależnie od oświetlenia i miejsca, z którego się ją ogląda. Zawsze zastanawiał fakt przedstawienia Matki Bożej bez Dzieciątka. Choć snuto różne przypuszczenia, m.in. że jest to moment zwiastowania, że Najświętsza Maryja Panna jest w stanie błogosławionym, to najbardziej prawdopodobne wydaje się najnowsze wyjaśnienie. Otóż obraz nawiązuje do ikony typu Deesis. Ukazuje ona zmartwychwstałego Chrystusa tronującego w otoczeniu Maryi i Jana Ewangelisty (na zachodzie) lub Jana Chrzciciela (na wschodzie), którzy oddają Mu cześć. Na to, że może to być fragment tej sceny, wskazuje chociażby postawa Matki Bożej Ostrobramskiej, która pochyla się, wielbiąc Jezusa Najświętszego Salwatora. Jest to wprawdzie nawiązanie dość luźne, bo istotą kanonu Deesis – ikony zajmującej centralne miejsce w ikonostasie – jest przedstawienie trzech (nie dwóch) Osób, często wzbogacone postaciami aniołów i świętych, ale i tę trudność da się rozwiązać. Na Ostrej Bramie bowiem umieszczono także wizerunki świętych: Stanisława Biskupa i Kazimierza – patronów Korony i Litwy.

Nie ulega jednak wątpliwości, że ostrobramski obraz jako typ ikonograficzny należy również do Zachodu. Według Marii Kałamajskiej-Saeed pierwowzorem obrazu jest rycina z około 1580 roku autorstwa Martina de Vosa (1532–1603). Wzór ten powielała cała plejada rytowników niderlandzkich XVI i XVII wieku z braćmi Hieronimem, Janem i Antonim Wierixami na czele. Dzięki grafice wpływ M. de Vosa na europejskie malarstwo sakralne był tak wielki, że uważa się go nawet za kreatora malarstwa doby manieryzmu i wczesnego baroku. Na owych „portretach” Chrystus jest lekko zwrócony w lewo, Maryja w prawo, co daje efekt wzajemnego zwrotu ku sobie. Chrystus unosi prawą rękę w geście błogosławieństwa, lewą podtrzymuje kulę ziemską. Interesujące, że przedstawienia zachodnie przechodziły ewolucję pod względem treści. Początkowo byli to Chrystus Bolesny i Matka Boża Bolesna (Mater Dolorosa), następnie Chrystus sprawiedliwy Zbawiciel (Salvator Mundi) i Ta, która się przyczyniła do naszego zbawienia (Causa Salutis), wreszcie Maryja Niepokalanie Poczęta (Immaculata).

W tym kontekście staje się oczywiste, że dopełnieniem obrazu Matki Bożej Miłosierdzia jest obraz Jezusa Miłosiernego Zbawiciela, a więc objawiony św. Siostrze Faustynie w Wilnie obraz Jezu, ufam Tobie. Jako pierwszy wizerunki Obojga – Jezusa i Jego Matki – połączył właśnie w Wilnie w 1940 roku ks. Józef Grasewicz. Niedawno zrobiła to artystka krakowska Iza Delekta-Wicińska, malując dyptyk Miłosierdzie.

Pan Jezus polecił Siostrze Faustynie, aby obraz wystawiono w Ostrej Bramie w 1900-lecie odkupienia. „Ów pomysł wydawał się zupełnie niedorzeczny – pisze ks. Andrzej Witko. – Ostra Brama była i jest bowiem tak wielką świętością Wilna, iż umieszczenie w niej jakiegoś innego obrazu byłoby rzeczą co najmniej niestosowną”. A jednak dziwnym „zbiegiem okoliczności” poproszono wówczas o wygłoszenie kazania... ks. Michała Sopoćkę. Obraz Jezu, ufam Tobie wystawiono po raz pierwszy od piątku 26 do Niedzieli Białej (obecne święto Miłosierdzia) 28 kwietnia 1935 roku w szczycie galerii ostrobramskiej. Na prośbę ks. Sopoćki o udekorowanie obrazu przełożona delegowała Siostrę Faustynę.

Sens obrazu Matki Bożej Miłosierdzia jeszcze podkreślają srebrne, pozłacane szaty – dar złotników wileńskich na wniesienie obrazu do kaplicy ostrobramskiej 12 kwietnia 1671. Szaty są obsypane różami, tulipanami i goździkami. Maryja ma mieniącą się różnymi odcieniami złotą aureolę o 42 promieniach, z dwunastoma gwiazdami – Niewiasta obleczona w słońce, a na Jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu i zamykający kompozycję księżyc pod Jej stopami to nawiązanie do eschatologicznej wizji z Apokalipsy św. Jana (Ap 12,1). Pan Jezus także objawił Siostrze Faustynie, że orędziem o miłosierdziu Bożym przygotuje świat na swoje ostateczne przyjście. Dopiero teraz więc, po objawieniach Siostry Faustyny, możemy się pokusić o odczytanie głębokiej wymowy tajemniczego obrazu z Ostrej Bramy, choć ciągle jeszcze jest ono cząstkowe, widziane jakby w zwierciadle (1Kor 13,12). Wydaje się, że ze względu na przynależność do tradycji zarówno Wschodu, jak i Zachodu ostrobramski obraz może odegrać znaczącą rolę w pojednaniu Kościoła katolickiego i prawosławnego.

Obraz został koronowany po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, 2 lipca 1927 roku (feretron wykonał Ferdynand Ruszczyc). Wówczas odnowiono śluby narodu polskiego złożone Królowej Korony Polskiej. Także w 1927 roku Maryja Ostrobramska otrzymała od papieża tytuł Matki Bożej Miłosierdzia.

Ważną (i nie mniej tajemniczą, ale to osobny temat) rolę w propagowaniu kultu Matki Bożej Miłosierdzia odegrali karmelici bosi. Osiadli w Wilnie w 1622 roku, zostali kustoszami obrazu. W bramie zbudowali drewnianą kaplicę, co oznaczało początek tamtejszego sanktuarium. W pobliżu wznieśli dla siebie klasztor i kościół św. Teresy. Po powstaniu listopadowym władze carskie wyrzuciły ich z Wilna; powrócili w 1931 roku. W 1941 roku uwięziono ich i wywieziono do obozów pracy. Potem nastały prześladowania czasów komunistycznych.

W 1715 roku kaplica spłonęła i cudem uratowano obraz, dla którego karmelici zbudowali kaplicę już murowaną. Papież Klemens X w 1773 roku ustanowił przy niej Bractwo Opieki Najświętszej Maryi Panny. Odtąd zaczęto odprawiać nabożeństwa do Matki Bożej Miłosierdzia zwane Opiekami, które przetrwały i są bardzo żywe w naszych czasach. Wybitny poeta polski związany z Wilnem, Władysław Syrokomla (Ludwik Kondratowicz), pisał o oktawie tych uroczystości: „...ostatni wieczór (...) mało ma sobie podobnych w całym chrześcijaństwie w Europie. Cała niemal ludność wileńska wysypuje się na ulicę, zajmuje kościół, galerię i zalewa ogromną przestrzeń wokół Ostrej Bramy... (...) Po skończonej Litanii pasterz wezwawszy pomocy Bożej zwraca się ku ludowi, i od wszystkich widziany, błogosławi modlących się i miasto. Nastaje uroczysta cisza; i przy rzęsistych ogniach iluminacji, widać, jak te kilkanaście tysięcy wiernych, jednym ożywione uczuciem, upada na kolana. Całe Wilno się modli”.

Tak więc ruchliwa ulica biegnąca pod Ostrą Bramą stała się miejscem świętym, gdzie przechodnie przystają i klękają na modlitwę. Modlili się tu powstańcy listopadowi i styczniowi. W czasach zaborów Ostra Brama stała się symbolem polskości i niepodległości. Tu powierzali swój los zesłani na Sybir, m.in. filomaci i filareci. Modlił się Adam Mickiewicz, który „w Wilnie, przy ulicy Ostrobramskiej, w klasztorze XX. Bazylianów, przerobionym na więzienie stanu” umieścił celę Konrada z III części Dziadów; modlili się Juliusz Słowacki, Józef Ignacy Kraszewski, wspomniany Władysław Syrokomla, Stanisław Moniuszko, o. Rafał Kalinowski. Tutaj marszałek Józef Piłsudski dziękował Królowej Polski za odzyskanie niepodległości. W nowszych czasach odprawiali tu Mszę św. polscy księża powracający z niewoli bolszewickiej, a 22 listopada 1933 roku ks. Stefan Wyszyński z seminarium we Włocławku. W czasach komunizmu Ostra Brama znów stała się symbolem wytrwania w wierze, a nabożeństwa Opieki nie mogły pomieścić wiernych. 4 września 1993 roku przybył tu Jan Paweł II i ofiarował różaniec „Tej – jak powiedział – która przezwycięża każde zło, nawet to największe, ostateczne”. W tym roku uroczyście obchodzono 10-lecie wizyty papieskiej.

Ostatnimi laty nastąpił rozwój ruchu pielgrzymkowego do Ostrej Bramy. Do Matki Miłosierdzia idą także pielgrzymki z Polski: z Białegostoku, Olsztyna, Lublina i Suwałk.