W XIX wieku podniosło się dzięki rozwojowi drobnego przemysłu. W czasie pierwszej wojny światowej zostało zniszczone w 70 procentach. Wiele ucierpiało także podczas drugiej wojny.

Fundacja Pawła Kostki

Do najważniejszych zabytków architektonicznych miasta należy kościół i klasztor w stylu późnego gotyku nadwiślańskiego. Ufundował je brat św. Stanisława Kostki, chorąży ciechanowski Paweł Kostka z pobliskiego Rostkowa. Przejęty przedwczesną śmiercią brata, poświęcił dobra rodowe ojczyźnie. W 1586 roku uzyskał od papieża Sykstusa V zgodę na sprowadzenie do Przasnysza bernardynów. Zezwolenie wydal również król Zygmunt III Waza. Na miejscu dawnego kościoła szpitalnego św. Jakuba w 1588 roku rozpoczęto budowę nowej świątyni, zaprojektowanej przez nieznanego dziś architekta. W tymże samym roku przybyli brązowi zakonnicy z Bydgoszczy. Dzięki hojności krewnych rodziny Kostków, Jana i Barbary Nowodworskich, oraz okolicznej szlachty prace budowlane były prowadzone również w XVII wieku. Z funduszów Elżbiety Mostowskiej dobudowano do kościoła od strony południowej kaplicę św. Anny, jeszcze za życia Pawła Kostki, a więc przed 1607 rokiem. Około dwudziestu lat później ukończono 32-metrową wieżę. Kościół św. Jakuba i św. Anny konsekrował sufragan płocki bp Stanisław Starczewski w 1635 roku.

Po upadku powstania styczniowego władze carskie usunęły bernardynów z Przasnysza. Kościół był obsługiwany przez rektora, a klasztor przeznaczono na cele świeckie. W 1923 roku arcybiskup płocki Antoni Julian Nowowiejski sprowadził tu z Rzymu pasjonistów. Najpierw musieli oni zrekonstruować dach i strop kościoła oraz północne skrzydło klasztoru zbombardowane przez Niemców. Kilkanaście lat później obiekty te zdewastowali hitlerowcy. Czterech kapłanów i trzech braci zostało zamordowanych w obozie w Działdowie, podobnie jak wymieniony abp Antoni i jego sufragan bp Leon Wetmański, zaliczeni 13 czerwca 1999 roku w poczet błogosławionych.

Kopia rzymskiej Madonny

Najcenniejszym skarbem w kościele klasztornym jest obraz Matki Bożej Niepokalanej (o wymiarach 93,5 x 147 cm). Rysy twarzy Maryi są regularne, o cechach wschodnich. Jej postać tchnie pokojem i dostojeństwem, a dłonie ma splecione jakby w geście modlitewnym. Dzieciątko Jezus prawą rączką błogosławi, lewą zaś trzyma jabłko królewskie - symbol władzy nad światem. Autor obrazu nie jest znany. Nieznana jest również szkoła malarska, z której wyszło dzieło. Specjaliści twierdzą, że obraz powstał pod koniec XVI lub początku XVII wieku. Sposób przedstawienia postaci Madonny wskazuje na podobieństwo do wizerunku Salus Populi Romani typu Hodegetria, a więc Przewodniczka. Na kopii adorują Ją trzej aniołowie.

Przypuszcza się, że obraz powstał na zamówienie Pawła Kostki. Pamiętał on o szczególnym nabożeństwie swego brata Stanisława do Najświętszej Maryi Panny, którą zapewne nawiedzał w rzymskiej bazylice Santa Maria Maggiore. Niektórzy zauważają, że twarz Madonny w Przasnyszu jest dużo młodsza i łagodniejsza niż na rzymskim pierwowzorze. Obraz został umieszczony w dawnej kaplicy św. Anny przed 1635 rokiem. Znajdujący się tam wcześniej obraz św. Anny Samotrzeciej przeniesiono do nowego ołtarza z lewej strony nawy. Wkrótce, obraz Matki Bożej zasłynął łaskami i cudami, a jego kopie znalazły się w kilku kościołach Wielkopolski, np. w Kawnicach koło Konina i Górce Klasztornej.

Ważnym momentem dla rozwoju kultu Matki Bożej Przasnyskiej miało erygowanie przy kaplicy Bractwa Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w 1651 roku. Wśród jego członków byli przedstawiciele wielu znakomitych rodów. Wtedy też bernardyni wprowadzili uroczyste obchody Jej grudniowego święta wraz z oktawą. W czwartej ćwierci XVII wieku na obraz nałożono sukienkę z blachy srebrnej. W czasie potopu szwedzkiego kościół został ograbiony z drogocennych wotów, ale obraz pozostał nietknięty. Cześć dla wizerunku wzrastała. W 1744 roku powołano do życia Bractwo Różańcowe. Wdzięczni za otrzymane łaski pielgrzymi składali coraz to nowe wota.

Koronacja w 1977 roku

Biorąc pod uwagę wielowiekowy i nieprzerwany kult Przasnyskiej Pani i Królowej, ówczesny biskup diecezji płockiej Bogdan Sikorski zwrócił się do papieża Pawia VI z prośbą o zezwolenie na koronację obrazu. Wkrótce ze Stolicy Apostolskiej nadeszło specjalne pismo, w którym Ojciec Święty chętnie wyraził zgodę, aby w jego imieniu nałożyć drogocenne korony na obraz Matki Bożej Niepokalanie Poczętej w Przasnyszu, przekonany, że „te święte obrzędy z pewnością posłużą duchowemu dobru i pożytkowi ludu Bożego i duchowieństwa" oraz że „wierni całej diecezji będą darzyć Maryję Matkę Kościoła gorącym uczuciem miłości, ilekroć na wspomniany obraz - uroczyście ukoronowany - ze czcią będą spoglądali".

Misjami ojcowie pasjoniści przygotowywali wiernych do godnego uczestnictwa w obrzędzie koronacji. W czasie nauk ukazywano rolę Maryi jako Matki Chrystusa i Kościoła w Bożym dziele zbawienia. W wigilię uroczystości nabożeństwu przewodniczył bp Jan Wosiński z Płocka. O północy została odprawiona Pasterka maryjna z kazaniem, a kapłani zakonni i diecezjalni przez całą noc spowiadali przybywających do sanktuarium pielgrzymów. Niedzielę koronacyjną - 18 września 1977 roku - rozpoczęto odśpiewaniem Godzinek o Niepokalanym Poczęciu NMP Przed główną uroczystością procesjonalnie przeniesiono obraz Matki Bożej z kościoła do pięknie przystrojonego ołtarza polowego usytuowanego na zewnątrz świątyni.

Ordynariusz płocki serdecznie powitał licznie przybyłych gości, wśród których byli: abp Henryk Gulbinowicz z Wrocławia, bp Józef Drzazga z Olsztyna, bp Mikołaj Sasinowski z Łomży, bp Władysław Jędruszuk z Drohiczyna, bp Jan Mazur z Siedlec, bp Tadeusz Szwagrzyk z Częstochowy, bp Jan Gałecki ze Szczecina, bp Tadeusz Werno z Koszalina oraz generał pasjonistów o. Paul Michel z Rzymu, prowincjał tego zakonu z Francji o. Dillon, prowincjał polskich pasjonistów o. Bogdan Kołakowski, generał paulinów o. Grzegorz Kotnis. Zakon franciszkanów reprezentował o. Bernard Marian Kruszyłowicz (obecnie biskup pomocniczy w diecezji szczecińsko-kamieńskiej). Delegatów przysłali pasjoniści z Anglii, Szwecji, a także z Ameryki. Przybyli również członkowie kapituły katedralnej w Płocku i kapituły kolegiackiej w Pułtusku.

Mszy św. koncelebrowanej przewodniczył metropolita wrocławski abp H. R. Gulbinowicz (od 1985 roku kardynał). Okolicznościowe kazanie wygłosił ordynariusz diecezji podlaskiej Jan Mazur, mówiąc m.in.: „Widocznie Bóg ma swoje plany i zamiary, skoro zezwala na kult Matki Bożej w licznych obrazach przez różne ludy i narody. Przez te cudowne obrazy Bóg zsyła umęczonej ludzkości liczne łaski i dary nadprzyrodzone. Trzeba więc i warto dać ujście ludzkiemu sercu pragnącemu okazać uczucia wdzięczności i synowskiego przywiązania do Matki Boga-Człowieka i Matki Kościoła. Ale - podkreślił kaznodzieja - nie wystarczą same prośby, a nawet podziękowania za otrzymane dobra duchowe. Potrzebna jest stała odpowiedź życia na plany Boże względem każdego z nas. A odpowiedź chrześcijanina winna być taka, jakiej udzieliła Służebnica Pańska przy zwiastowaniu: „Niech mi się stanie wola Twoja". Bezgraniczne posłuszeństwo Bogu Ojcu aż po krzyż wywyższyło Syna Człowieczego i Jego Bolesną Matkę".

Gospodarz uroczystości bp Bogdan Sikorski ukazał historię sanktuarium przasnyskiego i jego znaczenie w pogłębianiu wiary i podnoszeniu moralności chrześcijańskiej wśród wiernych mieszkańców Mazowsza i Kurpi. Przypomniał również wkład pasjonistów w wychowanie dzieci i młodzieży, zwłaszcza przez katechizację. Papieskie brewe odczytał ks. inf. Władysław Lis, wikariusz generalny diecezji płockiej. Aktu koronacji obrazu Niepokalanej Przewodniczki dokonali trzej biskupi: Bogdan Sikorski i Jan Wosiński z Płocka oraz ordynariusz warmiński Józef Drzazga. Orkiestra franciszkańska z Niepokalanowa wykonała fanfary, a chór z Pułtuska zaśpiewał dawny hymn Gaude Mater Polonia. Odczytano telegram nadesłany przez Prymasa Polski kard. Stefana Wyszyńskiego, który nie mogąc osobiście uczestniczyć w uroczystościach koronacyjnych, zapewniał o duchowej i modlitewnej łączności z uczestnikami, maryjnego święta. Ówczesny przeor klasztoru przasnyskiego o. Andrzej Tenenbaum w imieniu Zgromadzenia Pasjonistów złożył przysięgę wierności Matce Bożej Niepokalanej.

O. Bernard Kryszkiewicz

W kruchcie kościoła zakonnego w Przasnyszu znajduje się grobowiec sługi Bożego o. Bernarda Kryszkiewicza, a nad nim słowa wyznania: „Matko Pięknej Miłości, pamiętaj, że jestem Twój". Urodził się w Mławie w 1915 roku, na chrzcie otrzymał imię Zygmunt. Najpierw uczęszczał do podstawówki w rodzinnym mieście, potem zaś do tzw. Szkoły Apostolskiej prowadzonej przez pasjonistów. We wrześniu 1933 roku przywdział habit i rozpoczął studia filozoficzno-teologiczne, które kontynuował w Rzymie. Tam też w lipcu 1938 roku przyjął święcenia kapłańskie. Po powrocie do kraju objął placówkę duszpasterską w Rawie Mazowieckiej. Pracował jako wychowawca i rekolekcjonista. Do Przasnysza powrócił na wiosnę 1945 roku, by wznowić działalność klasztoru zdewastowanego przez hitlerowskich barbarzyńców. Usługując chorej na tyfus, zaraził się chorobą. Zmarł 7 lipca tegoż roku, mówiąc ostatkiem sił: „Panie Jezu, nie lękam się śmierci, lecz pragnę jak najszybciej spocząć w Twoich objęciach". Jego proces beatyfikacyjny rozpoczęto w 1983 roku. Wicepostulator beatyfikacji o. Dominik Buszta z Sadowia Wielkopolskiego wydaje biuletyn pt. „Echo Ojca Bernarda", rozprowadzany przede wszystkim wśród członków ruchu modlitewno-apostolskiego pod nazwą Rodzina Matki Pięknej Miłości.

Zgromadzenie Męki Pańskiej Pana Naszego Jezusa Chrystusa (CP) zostało założone w roku 1720 we Włoszech przez św. Pawła od Krzyża (Franciszka Daneo). Zadaniem zakonników było i jest szerzenie kultu Męki Pańskiej, do czego zobowiązują się specjalnym ślubem Dzisiaj pasjoniści są. na wszystkich kontynentach. W Polsce pracuje 70 zakonników w sześciu klasztorach oraz w dwóch nowych fundacjach - na Ukrainie (Smotrycz na Podolu) oraz w Czechach (Jaromerice k. Ołomuńca). Obecnie proboszczem i przeorem klasztoru w Przasnyszu jest o. Leon Litwiński, który pełni także funkcję kustosza sanktuarium.