Początki historii Wielkiego Muru sięgają VII w. p.n.e., a więc czasów kiedy nie istniało jeszcze zjednoczone cesarstwo. Według tradycyjnej historiografii chińskiej, wywodzącej się z nauk Konfucjusza, założycielem cesarstwa był Żółty Cesarz (Huangdi) – pierwszy z mitycznych Pięciu Władców. Ostatniemu z nich, Yu Wielkiemu, przypisuje się zapoczątkowanie legendarnej dynastii Xia, panującej od XXIII do XVIII w. p.n.e. Za pierwszą dynastię historyczną, której panowanie jest udokumentowane źródłowo, uznaje się dynastię Shang (XVIII – XII/XI w. p.n.e.). Władcy kolejnej dynastii Zhou rozluźnili scentralizowane rządy i wprowadzili system lenny, co doprowadziło z czasem do rozbicia cesarstwa na mniejsze, praktycznie suwerenne państwa. W dziejach ziem chińskich nastała wówczas tzw. Epoka Wiosen i Jesieni,której nazwa pochodzi od przypisywanej Konfucjuszowi kroniki dziejów księstwa Lu („Wiosny i Jesienie”), będącego wiodącym ośrodkiem rozwoju kultury i nauki. W tym właśnie czasie powstały dwie wielkie, rdzennie chińskie doktryny filozoficzno-religijne: taoizm oraz konfucjanizm. Dzięki opanowaniu umiejętności produkcji narzędzi żelaznych nastąpił rozwój technik uprawy roli, a co za tym idzie – ożywienie w dziedzinie rzemiosła i handlu. Rozpoczęto budowę Wielkiego Kanału – żeglownej i użytkowanej do dziś najdłuższej śródlądowej sieci dróg wodnych. W okresie VII – V w. p.n.e. zapoczątkowano także budowę fortyfikacji otaczających poszczególne królestwa i księstwa feudalne leżące w środkowym biegu Żółtej Rzeki. Stanowiły one zabezpieczenie przed najazdami plemion koczowniczych z północy.

Po budującej i twórczej Epoce Wiosen i Jesieni, nastąpił burzliwy okres Walczących Królestw (480 - 221 p.n.e.). Lokalne mury zaczęły stanowić zaporę nie tylko przeciwko wojowniczym nomadom z Wielkiego Stepu, ale również – niebezpiecznym sąsiadom. Parametry umocnień, biorąc pod uwagę wiek ich powstania, były doprawdy imponujące! Wały z ubijanej ziemi mieszanej z gliną były najczęściej podwójne, o grubości od 3 do 5 metrów, a ich łączna długość na obszarze jednego państwa sięgała kilkuset kilometrów.

Waleczny cesarz Qin - płaskorzeźba pod Wielkim Murem

W 221 r. p.n.e. władca księstwa Qin podbił wojujące królestwa, przybrał imię Shi Huang (Pierwszy Pan) i ogłosił się cesarzem (di) zjednoczonych Chin. W ciągu 11 lat swych bezlitosnych, lecz sprawnych rządów, zbudował sieć dróg, wprowadził system prawa, jednolite miary i wagi oraz powołał administrację, która kontrolowała przemieszczanie się ludności. Nakazał też połączyć i rozbudować wszystkie istniejące fragmenty dawnych fortyfikacji, aby zabezpieczyć północną granicę imperium. Władca na niebiańskim tronie znalazł tym samym w czasie pokoju zajęcie dla ogromnej armii i wystawił nieprzemijający pomnik własnej potęgi. 300-tysięczne wojsko oraz kilkumilionowa rzesza przymusowych robotników przystąpiły do pracy, burząc i przebudowując zniszczone części obwarowań, istniejące zaś – wzmacniając. W przeciwieństwie do wcześniejszych umocnień (składających się głównie z rowów obronnych oraz wałów z ubitej ziemi), do budowy umocnień za czasów Qin Shi Huangdi używano wielu materiałów i stosowano różne technologie budowlane. Ze względu na trudności z transportem wykorzystywano materiały miejscowe: w górach ciosano ze skał kamienne bloki, w pobliżu lasów tworzono palisady z pni drzew wypełniane ziemią, natomiast na pustyni Gobi mieszano ziemię, piasek i kamienie. Budulec noszono na plecach albo podawano sobie z rąk do rąk. Robotników ściągano z całego państwa metodami przymusu i bezwzględnych rozporządzeń cesarskich. Do pracy wezwano wszystkich mężczyzn między 15 a 50-tym rokiem życia, a ponadto każda rodzina musiała posłać jedno dziecko do prac kuchennych i pomocniczych. Jak mówi jedna z wielu związanych z powstawaniem Wielkiego Muru legend, cesarski astrolog powiedział władcy, że budowa zostanie zakończona dopiero, gdy mężczyzna o nazwisku Wan lub 10 tysięcy innych ludzi zostanie pochowanych pod Murem. Władca-despota, budzący lęk od początku swojego panowania, kazał natychmiast zabić człowieka o nazwisku Wan i pochować go pod jednym z bastionów. Mimo to, jeszcze wielu współczesnych Wan’owi nieszczęśników straciło życie podczas prac budowlanych. Za panowania Qin Shi Huangdi (221 – 210 p.n.e.) zbudowano Mur długości „dziesięciu tysięcy li” (około 5000 km), co pochłonęło prawie milion ofiar. W całej historii budowy (od III w. p.n.e. do XV w. n.e.) z wycieńczenia i niedożywienia oraz na skutek wypadków przy pracy zmarło 8 milionów ludzi. Ich ciała zakopywano tuż obok Muru lub, jakkolwiek szokująco by to brzmiało, wykorzystywano jako „materiał” wzmacniający konstrukcję fortyfikacji... Nie bez przyczyny, więc Wielki Mur nazywany bywa „najdłuższym cmentarzem świata” i „Murem Łez”.

Grobowiec Qin Shi Huangdi - Armia Terakotowa

Po śmierci Shi Huangdi - znienawidzonego przez lud zmuszany do realizacji dwóch gigantycznych przedsięwzięć cesarza: Wielkiego Muru i cesarskiego grobowca (jego fragment stanowi słynna Armia Terakotowa odnaleziona w okolicach miasta Xi’an) - upadła dynastia Qin. Jednak prawie każda kolejna chińska rodzina panująca prowadziła prace budowlane przy Wielkim Murze. Cesarze Han (206 p.n.e. – 220 n.e.) również zdecydowani osłaniać Chiny przed najazdami ludów koczowniczych, kontynuowali budowę i wzmacnianie obwarowań (wykorzystując jako budulec m.in. gałązki wyjątkowo odpornej na czynniki atmosferyczne czerwonej wierzby). W czasach hanowskich powstały też liczne wieże i strażnice. Następne dynastie (od III do XV w.) dbały o utrzymanie fortyfikacji i umacniały ziemno-drewniany trzon glinianą okładziną. Tylko władcy z dynastii Tang (618 – 907) nie zajmowali się Murem. Za ich panowania Imperium Środka przeżywało rozkwit, a jego granice sięgały daleko na północ – gigantyczna fortyfikacja znalazła się na terenie cesarstwa i nie pełnił żadnych funkcji graniczno-obronnych.

Swoją obecną postać Wielki Mur Chiński zawdzięcza cesarzom z dynastii Ming (1368-1644), którzy objąwszy władzę po zwycięstwie nad mongolską dynastią Yuan, chcieli wzmocnić północne linie obronne kraju. Z wybudowanych w tym okresie umocnień w najlepszym stanie przetrwały fragmenty murowane. Najpierw układano fundamenty z kilku warstw kamieni, a potem kamienne lica wypełniano mieszaniną małych kamieni, ziemi, gruzu i wapna. Kiedy konstrukcja osiągnęła dostateczną wysokość, wykańczano ją cegłami. Do wypalania ogromnej liczby cegieł przy Murze budowano piece, zaprawę zaś przygotowywano na bazie kleju ryżowego. W zależności od profilu terenu, do którego dostosowywano mur obronny, wyrastał on na wysokość od 3 do 10 metrów. Jego grubość, wynosząca u podstawy 7 metrów, zmniejszała się ku górze do 4-6 metrów (musiało się na nim zmieścić 6 konnych lub 10 piechurów w szyku bojowym). Blanki zewnętrzne mierzyły 2 metry wysokości. Na całej długości obwarowań rozmieszczono około 25 tysięcy wież strażniczych oddalonych od siebie na odległość, która pozwalała na przekazywanie informacji: za dnia za pomocą chorągiewek lub znaków dymnych, w nocy – za pomocą ognia. Co kilkanaście kilometrów (maksymalnie 17,5 km) znajdowały się wieże garnizonowe, w których rezydowały oddziały wojskowe, stanowiące samowystarczalne jednostki. Do glinianych kadzi zbierano wodę deszczową, na okolicznych poletkach uprawiano ryż i warzywa, polowano na dziką zwierzynę. Wszelkich bieżących reperacji Muru dokonywano również we własnym zakresie. Uzbrojenie wojska strzegącego umocnień stanowiły miecze, włócznie, łuki i kusze wyposażone w precyzyjne celowniki. Broń palna nie należała do rozpowszechnionych, mimo że Chińczycy znali proch na pewno od XI w., a prawdopodobnie już dużo wcześniej.

Mur służył również do celów komunikacyjnych. Z uwagi na brak dróg podążali tędy żołnierze oraz piesi lub konni kurierzy, a po zrekonstruowanym przez Ming’ów w XIV w. Wielkim Murze można było podróżować nawet wozem zaprzężonym w kilka koni. Na strażnicach działały specjalne punkty kontrolne, gdzie sprawdzano dokumenty zezwalające na wjazd lub opuszczenie imperium, prowadzono kontrolę celną i pobierano odpowiednie opłaty.

W czasach ostatniej dynastii Qing (1644 – 1911) wstrzymano dalszą budowę fortyfikacji, jak i wszelkie jego naprawy. Cesarze z tej dynastii byli Mandżurami, ludem z północy, przed którym to właśnie wcześniejsze dynastie broniły swych granic. Zgoda na popadnięcie Muru w ruinę miała symbolizować przyłączenie Mandżurów i innych ludów północy do cesarstwa. Poza tym Qing’owie starali się prowadzić (przynajmniej pozornie...) politykę negocjacji z potencjalnymi wrogami.

Mur ma swój początek na północny wschód od Pekinu i wije się, jak olbrzymi wąż, z prowincji Liaoning, przez Hebei, Shanxi, Shaanxi i Mongolię Wewnętrzną, a kończy się w środkowochińskiej prowincji Gansu. Jednym z najbardziej intrygujących pytań dotyczących Wielkiego Muru (czy jak brzmi dokładne tłumaczenie chińskiej nazwy „Długiego Muru”) jest pytanie o jego dawną i aktualną długość. Zdania w tym względzie są bardzo podzielone. Mamy bowiem do czynienia z budowlą nieustannie rozbudowywaną przez 18 wieków. Obecnie zaś znaczne jej fragmenty popadły w kompletną ruinę (ostatni odcinek Muru pochodzący z czasów pierwszego cesarza Qin Shi Huanga zawalił się podczas trzęsienia ziemi w 1976 r.). Nie można wymierzyć dokładnej długości Wielkiego Muru, nawet patrząc z Księżyca, bo wbrew uparcie powtarzanym twierdzeniom nie jest on stamtąd widoczny! Brak dowodów na potwierdzenie tezy niektórych badaczy, jakoby stopniowo rozbudowywane fortyfikacje osiągnął w pewnym momencie długość 50.000 km. Obecnie uważa się, że długość Wielkiego Muru wynosi ponad 6.000 km.

Najlepiej zachowane fragmenty Muru znajdują się w okolicach Badaling (ok. 60 km od Pekinu). W innych miejscach jego stan jest różny, w zależności od materiałów użytych do budowy, a także od tego czy okoliczni chłopi wykorzystywali go jako potencjalny rezerwuar budulca…

Wzniesienie Wielkiego Muru jest bez wątpienia przykładem niebywałych dokonań inżynieryjnych i logistycznych. Ale historyczna analiza militarnej efektywności tej fortyfikacji zabezpieczającej państwo przed najazdami wrogów, doprowadza do wstrząsającego wniosku. Obronne walory Wielkiego Muru były absolutną fikcją! Pomimo posiadania tak niezwykłego systemu ochrony, Cesarstwo Środka padało ofiarą kolejnych barbarzyńskich najazdów. Mongołowie i Mandżurowie nie tylko naruszali jego granice, pustoszyli prowincję, ale obejmowali władzę wprowadzając na „Niebiański Tron” własne dynastie.

I choć Wielki Mur nie uratował cesarstwa przed klęskami militarnymi, to był potrzebny samym Chińczykom. Zatrzymał naród, mający w pogardzie wszystko, co obce i zewnętrzne, we własnym kraju i przyczynił się do powstania wśród nich silnego poczucia wspólnoty narodowej. Symboliczne znaczenie Muru zdaje się być wciąż ogromne. Dla Chińczyków jest on przypomnieniem wielkości ich imperium, jego trwałości i niezniszczalności. Dla reszty świata Mur stanowi niezwykłą atrakcję, bo jak mówi chińskie porzekadło: „Tylko ten widział Chiny, kto wspiął się na Wielki Mur...”