Ale na szczególną uwagę zasługuje tam wspaniały kościół i klasztor Bernardynów, a także cudowny obraz Matki Bożej Pocieszenia. Jego uroczysta koronacja, za zgodą papieża Benedykta XIV, odbyła się 8 września 1752 roku, a więc jeszcze przed rozbiorami. Rocznie przybywa tu około pięciuset tysięcy pielgrzymów z kraju i ze świata.

Początki osady sięgają prawdopodobnie XIII wieku. Jej nazwa po raz pierwszy została wymieniona w dokumencie Kazimierza Wielkiego z polowy XIV wieku. Prawa miejskie otrzymała od Władysława Jagiełły w roku 1397. Z powodu zniszczeń po najazdach tatarskich na przełomie XV i XVI wieku Zygmunt Stary przeniósł miasto na obecne miejsce i odnowił prawa miejskie w 1524 roku*. Leżajsk był siedzibą starostwa, które potem należało do królowej Bony. Następnie przeszło w dzierżawę rodu Opalińskich, później zaś Potockich. Od 1772 roku - pod zaborem austriackim. Obecnie, jako siedziba powiatu, należy do województwa podkarpackiego. Przed wojną był tu prezydent Ignacy Mościcki i prymas August Hlond. W 1965 roku pielgrzymował kard. Karol Wojtyła.

Objawienia w 1590 roku

Powstanie sanktuarium leżajskiego jest związane bezpośrednio z objawieniami Matki Bożej, których doznał niejaki Tomasz Michałek. Był on pracownikiem jednego z miejscowych browarów. Kroniki z początku XVII wieku podają, iż na pniu drzewa w lesie ukazała mu się Najświętsza Maryja Panna ze św. Józefem i powiedziała do niego: „Nie trwóż się, Michałku, tu Boga swego a Syna mego chwałę i pomoc moją poznacie. Tom sobie miejsce obrała, abym na nim ludzi ratowała i przed Synaczkiem zastępowała. Idźże tedy do starszego, co jest dozorcą miasta tego. Powiedz mu, iż Syna mego jest ta wola, aby imieniem moim kościół mi tu zbudowano, w którym by ludzie, modląc się, mogli otrzymać przeze mnie to, czego by żądali".

Treść objawienia słodownik Michałek przekazał miejscowemu duchowieństwu i rajcom miasta. Nie dano mu jednak wiary, a nawet wtrącono do więzienia, gdzie był torturowany. Kiedy odzyskał wolność, zamówił u miejscowego rzeźbiarza Bożą Mękę, czyli Chrystusa ukrzyżowanego na drzewcu. Powiesił na drzewie w miejscu objawienia. Do krzyża zaczęli przychodzić pielgrzymi z bliższych i dalszych okolic, także z sąsiedniej Rusi. Wielu doznawało nadzwyczajnych łask i uzdrowień. Zaniepokojony tym miejscowy proboszcz z klasztoru bożogrobców, ks. Wojciech Wyszograd, nakazał podpalić Bożą Mękę! Rozniecony na oczach pątników ogień nie strawił krucyfiksu. Odtąd wierni czcili go jeszcze bardziej. Do dziś można go oglądać w zaszklonej kapliczce za głównym ołtarzem bazyliki.

W 1592 roku na skraju lasu, w miejscu objawienia, wybudowano drewnianą kaplicę św. Anny. W dwa lata później - jak pisze o. Andrzej Efrem Obruśnik OFM - z ofiarności mieszczan i nawróconego z protestantyzmu Kacpra Głuchowskiego, podstarościego leżajskiego, przy poparciu przełożonego bożogrobców ks. Jana Teologa oraz szlachcica Rzeszotarskiego, rozpoczęto w borze budowę drewnianego kościoła pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny. Konsekrował go arcybiskup lwowski Jan Dymitr Solikowski w 1598 roku. W świątyni były trzy ołtarze. Umieszczono w nich wizerunek św. Anny, Bożą Mękę oraz obraz Madonny z Dzieciątkiem wykonanym przez ks. Erazma z klasztoru leżajskich bożogrobców. Napływ pielgrzymów był wielki.

Bazylika Bernardynów

Za sprawą biskupa przemyskiego Macieja Pstrokońskiego w 1608 roku do Leżajska przybyli bernardyni z Przeworska. Osiedlili się przy tzw. kościele pielgrzymkowym Najświętszej Maryi Panny. Z fundacji marszałka wielkiego koronnego Łukasza Opalińskiego i jego żony Anny z Pileckich Opalińskiej wzniesiono monumentalną świątynię w latach 1618-1628. Pracami budowlanymi kierował architekt włoskiego pochodzenia Antonio Pellaccini, wspomagany przez' Szymona Sarockiego. Kościół konsekrował biskup przemyski Adam Nowodworski w 1630 roku.

Świątynię częściowo uszkodził pożar wywołany przez wojska Jerzego Rakoczego w 1657 roku. Pierwotną manierystyczną dekorację sklepień zastąpiono w drugiej połowie XVIII wieku malowidłami wykonanymi przez freskantów lwowskich: Wojtanowskiego i Kłossowskiego, braci Millerów oraz Stroińskiego. Wtedy też powstały nastawy ołtarzowe w nawach bocznych. W latach 1891-1896 przeprowadzono gruntowną restaurację kościoła. W roku 1928 papież Pius XI nadal świątyni leżajskiej tytuł bazyliki mniejszej.

Sanktuarium jest budowlą późnorenesansową, trójnawową. Ma wydłużone prezbiterium oraz dwie kaplice: św. Franciszka z Asyżu i Matki Bożej. Ołtarz główny jest dwukondygnacyjny. W centralnym polu znajduje się spory obraz przedstawiający scenę Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie, patronce kościoła. Jest to dzieło malarza bernardyńskiego o. Franciszka Lekszyckiego. W niszach pomiędzy kolumnami są ustawione figury św. Franciszka z Asyżu z krzyżem w dłoni, założyciela Zakonu Braci Mniejszych i św. Bernardyna ze Sieny z monogramem IHS. To od jego imienia wywodzi się nazwa polskiej prowincji franciszkanów - bernardyni. Obok, na krawędziach belkowania, stoją postacie św. Bonawentury w kapeluszu kardynalskim i św. Ludwika biskupa Tuluzy.

W centralnej górnej kondygnacji ołtarza głównego umieszczono obraz ze sceną Koronacji Matki Bożej. W niszach zaś ustawiono rzeźby św. Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem i innych świętych franciszkańskich. W szczytowej partii nastawy można zauważyć figurę św. Jana Kapistrana, założyciela pierwszego polskiego konwentu bernardynów w Krakowie w 1453 roku. W zwieńczeniu zaś stoi Niepokalana z dwoma aniołami. Nad mensą ołtarzową znajduje się bogato rzeźbione tabernakulum, dzieło lwowskiego rzeźbiarza Antoniego Osińskiego z około 1750 roku. Otaczają je figury czterech wielkich twórców rodzin zakonnych: św. Franciszka i św. Eliasza oraz św. Augustyna i św. Bazylego.

Na zainteresowanie zasługują także ołtarze boczne, których jest kilkanaście. Rozmieszczone są wokół ścian i przy filarach międzynawowych. W każdym są interesujące figury i obrazy, przeważnie z XVII i XVIII wieku. Wśród ich twórców było wielu ojców i braci z zakonu bernardyńskiego. Dzieła chwalą swoich mistrzów.

Organy, stalle i ambona

Do najznakomitszych obiektów wyposażenia wnętrza bazyliki należą zapewne słynne organy. Są rozbudowane na trzech potężnych arkadach obejmujących niemal całą szerokość świątyni. Ich prospekt jest naszpikowany figurami świętych i aniołów, postaci biblijnych i mitologicznych. Chór środkowy zawiera w niszach figury papieży i świętych z początków zakonu franciszkanów i dominikanów. Ponadto zostali przedstawieni święci na koniach: Jerzy i Marcin oraz królowie: św. Władysław i św. Wacław. W niszach i kapliczkach, na filarach oddzielających części parapetu organowego umieszczone są postacie Jezusa „Ecce Homo" i klęczącej Marii Magdaleny, z prawej zaś - Chrystusa Frasobliwego i św. Piotra. Siedzący na górnych wolutach aniołowie trzymają w rękach narzędzia Męki Pańskiej. Nad całością prospektu środkowego „fruwa" wielki orzeł, godło naszego państwa i symbol królewskiego patronatu nad zakonem i bazyliką leżajską.

Uwagę zwiedzających zwraca też rzeźba Herkulesa walczącego z hydrą. W figurze pogańskiego bohatera można się dopatrywać postaci Chrystusa, „zwycięzcy śmierci, piekła i szatana". Do tego wątku można też odnieść postać Niepokalanie Poczętej Maryi Panny z aniołami i franciszkańskimi zakonnikami trzymającymi banderolę z napisem: Praeservata a peccato originali („Zachowana od grzechu pierworodnego"). Jest Ona patronką zakonu i prowincji bernardynów. Nie sposób omówić całego bogactwa wystroju rzeźbiarskiego i snycerskiego leżajskich organów. Zawiera się w nich katecheza biblijna i historia braci mniejszych św. Franciszka. Aby je dobrze rozszyfrować, potrzeba nie tylko czasu, ale i wiedzy teologicznej. Warto więc skorzystać z pomocy ojców przewodników.

Organy to jednak przede wszystkim instrument muzyczny. Leżajski obiekt liczy 75 głosów i ma trakturę mechaniczną. Powstał z fundacji rodziny Potockich i był budowany w latach 1680-1693. Jest dziełem organomistrzów: Stanisława Studzińskiego z Przeworska i Jana Głowińskiego z Krakowa. Na początku XX wieku organy przebudował Zebrowski, a w latach 1965-1968 przywrócono im brzmienie barokowe.

Prace nad rekonstrukcją wykonał Robert Polcyn z Poznania. Obecnie przeprowadzana jest konserwacja instrumentu i prospektu. W Leżajsku od lat organizowane są koncerty kameralne i festiwale organowe, także w ramach festiwali muzyki w pobliskim Łańcucie. Grali tu najwybitniejsi wirtuozi, śpiewały sławne chóry, w tym również Poznańskie Słowiki mistrza Stefana Stuligrosza.

Kolejnym interesującym obiektem są późnorenesansowe stalle w prezbiterium. Dwa ciągi drewnianych arcydzieł (z połowy XVII wieku) liczą po 23 siedziska. Ich „zapiecki" zdobią bogate ornamenty roślinne i chrząstkowe z główkami aniołów. Nad nimi wystaje baldachim ze spiczastymi sterczynami i obeliskami oraz kartuszami z popiersiami dwunastu Apostołów. Na krawędziach obydwu skrzydeł stoją postacie Chrystusa Męża Boleści i Matki Bożej Bolesnej. Wzdłuż stalli, na niewielkich konsolkach, rozmieszczone są figury świętych franciszkańskich. To dzieło bernardyńskich zakonników. Na narożnikach od strony nawy wmontowane są dwa obrazy: Ecce Homo oraz Matka Boża z Dzieciątkiem, św. Anną i św. Janem Chrzcicielem, dzieła o. F. Lekszyckiego z około 1630 roku.

Prawdziwą ozdobą nawy głównej jest także złocista ambona. Rozbudowany kosz okalają nisze, w których stoją figury Chrystusa Pantokratora oraz czterech Ewangelistów. Kazalnicę ozdabiają też obrazy: Madonny z Dzieciątkiem, św. Grzegorza Wielkiego, św. Bonawentury i św. Antoniego Padewskiego. Misternie rzeźbiony baldachim przypomina papieską tiarę. Ma ona symbolizować związek przepowiadania słowa w bazylice leżajskiej ze Stolicą Apostolską. Na szczycie ambony stoi Bóg Ojciec w promienistej mandorli. Całość kompozycji niejako podtrzymuje anioł stojący na posadzce. Według tradycji w tym właśnie miejscu objawiła się Michałkowi Matka Boża. Dwa inne anioły stoją na konsolach obok „tiary".

Matka Pocieszenia

Prawa nawa bazyliki przechodzi w osobną kaplicę Matki Bożej. W bogato rzeźbionej ramie jest umieszczony obraz Madonny z Dzieciątkiem na lewej ręce. Stylistyka wizerunku wyraźnie nawiązuje do rzymskiego obrazu Matki Bożej Śnieżnej z Bazyliki Santa Maria Maggiore. Reprezentuje malarstwo krakowskie z przełomu XV i XVI wieku. Został wykonany techniką temperową na desce, o wymiarach 107 x 72,5 cm. Obydwie postacie pokrywają sukienki srebrne, złocone, wysadzane drogocennymi kamieniami. Ten typ Madonny był bardzo popularny po zwycięskiej bitwie wojsk chrześcijańskich nad Turkami pod Lepanto w 1571 roku. W Polsce podkreślana była wówczas idea przedmurza chrześcijaństwa (antemurale christianitatis), zwłaszcza po zwycięstwie pod Chocimiem Jana Karola Chodkiewicza w 1621 roku.

Obraz Matki Bożej Pocieszenia w Leżajsku od dawna cieszy się wielkim kultem. Szczególnie czcił Ją Stefan Czarniecki, który zawierzył Jej siebie i wojsko przed bitwą ze Szwedami. Król Władysław IV złożył tu jako wotum bogato zdobione ramy z drewna hebanowego. Już w 1634 roku wizerunek został uznany za cudowny przez władze kościelne. Jego koronacji dokonał bp Wacław Hieronim Sierakowski z Przemyśla. Koszta związane z organizacją uroczystości pokrył hetman wielki koronny Józef Potocki. Pielgrzymi składali wota, których do XVIII wieku naliczono kilkaset. Na zasłonie obrazu Wizję Tomasza Michałka namalował S. Stroiński.

W październiku 1981 roku nieznani sprawcy dokonali włamania do świątyni i sprofanowali obraz Matki Bożej. Obecne korony poświęcił na Jasnej Górze Jan Paweł II w czerwcu 1983 roku. Rekoronacji dokonał rok później kard. Józef Glemp. Ksiądz Prymas przybył do Leżajska także 8 września 1998 roku, kiedy uroczyście obchodzono 400-lecie obecności Matki Pocieszenia w kościele Bernardynów. Na święta odpustowe pielgrzymują tu mieszkańcy południowo-wschodniej Polski. Główne obchody odbywają się 13 sierpnia (Procesja Zaśnięcia) oraz w dzień Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (15 sierpnia).

W pobliżu zespołu klasztornego, w lesie, są stacje na wzór Kalwarii jerozolimskiej. Z inicjatywy o. Bonawentury Misztala powstały: Stacje Drogi Krzyżowej, Stacje Siedmiu Boleści Matki Bożej oraz Stacje Dróżek za Zmarłych. Po 1993 roku Dróżki powiększano o coraz to nowe stacje. Do zwiedzania jest także Muzeum Prowincji Ojców Bernardynów urządzone w 1971 roku dzięki staraniom o. Kajetana Grudzińskiego. Wspólnota zakonna ojców bernardynów na czele z gwardianem i kustoszem o. Stanisławem Komornikiem oraz proboszczem o. Leopoldem Soszką serdecznie zaprasza do sanktuarium.